Żerań – dawna wieś, obecnie osiedle oraz obszar Miejskiego Systemu Informacji położony w dzielnicy Białołęka. Historycznie osada znajdowała się wzdłuż ob. ul. Myśliborskiej, obecnie obszar obejmuje teren ograniczony Wisłą, Trasą Mostu Północnego, Kątskiego, Marywilską, Smugową, Bruszewską, Kanałem Żerańskim, Szlachecką, Włodkowica, Białołęcką i Toruńską.
Potocznie za Żerań uznawany jest także obecny rejon Pelcowizny z Fabryką Samochodów Osobowych.
Historia[]
Najstarsze gromady ludzkie istniały na obszarze Żerania już w epoce kamiennej, znany jest także odnaleziony grot włóczni z XI wieku, jednakże wieś Żerań wzmiankowana była po raz pierwszy w XIII wieku. Znajdowała się wówczas nad Wisłą i wchodziła w skład dóbr książęcych, a następnie królewskich. Jej nazwa wywodzić się może albo od imienia "Żyran", albo od określenia "żer", oznaczającego pastwisko w lesie. Według przeprowadzonej w 1565 roku lustracji dóbr królewskich wieś znajdowała się na gruntach piaszczystych, posiadała trzynaście włók ziemi, z których jedenaście uprawianych było przez kmieci (których we wsi mieszkało osiemnastu), jedna przez przewoźnika (wieś posiadała przeprawę promową) oraz jedna przez wójta i rajcę staromiejskiego Jana Długosza. W osadzie znajdował się także młyn. W 1580 roku wieś należała do starostwa warszawskiego.
Wieś uległa spaleniu 29 lipca 1656 roku w wyniku trwającej trzy dni bitwy polsko-szwedzkiej w trakcie potopu szwedzkiego. Następnie została odbudowana, jej mieszkańcy w 1659 roku otrzymali od króla Jana Kazimierza prawo do przewozu przez Wisłę, ponadto osada weszła w skład dóbr kamedułów z Bielan. Kolejne informacje o wsi Żerań pojawiają się w spisie z 1827 roku, według którego osada liczyła siedem domostw zamieszkanych przez 90 osób, a w jej pobliżu znajdował się browar oraz fabryka octu, a przy szosie modlińskiej znajdowała się karczma. Osada znajdowała się wówczas nad Wisłą wzdłuż traktu Pelcowizna – Tarchomin (ob. ul. Myśliborska), pomiędzy obecnymi ulicami Zabłocką a Zarzecze, które były drogami łączącymi wieś z szosą modlińską (ob. ul. Modlińska). Na północ od wsi wzdłuż szosy modlińskiej rozwinęła się wieś Piekiełko, zlokalizowana w sąsiedztwie dawnej karczmy "Piekiełko".
W 1885 roku osadę nawiedziła powódź, w wyniku której zniszczonych zostało 107 mórg ziemi uprawnej, 45 mórg łąk i pastwisk oraz 10 mórg ogrodów – zniszczenia przyczyniły się najpewniej do wyludnienia wsi, gdyż według danych z kolejnych lat we wsi Żerań istniały jedynie cztery domy, a 140 mórg ziemi było użytkowane. W Żeraniu istniał także folwark, który posiadał 387 mórg ziemi. Pod koniec XIX wieku w rejonie między Żeraniem a Pelcowizną powstał fort XIVa Pelcowizna, który użytkowany był jednak jedynie kilkanaście lat i wkrótce potem został splantowany. W 1900 roku przez Żerań poprowadzona została kolej jabłonowska, a we wsi znalazła się również stacja kolejki. W spisie powszechnym z 1921 roku wyróżniona została osada Żerań-Wieś, w której mieszkało 369 osób, oraz osada Żerań-Folwark, zamieszkana przez 21 osób.
W okresie międzywojennym osada Żerań zaczęła odsuwać się od Wisły i ciążyć ku szosie modlińskiej, nowa zabudowa zaczęła powstawać wzdłuż nowo wytyczonych ulic, takich jak ob. ul. Kasztanowa czy ob. ul. Laurowa. Na rozwój osady wpłynęły też plany prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, aby w rejon Żerania i Annopola przenieść najbardziej uciążliwy przemysł – w latach 30. XX wieku w Żeraniu powstały Metalowe Zakłady Hutnicze Żerań S.A., założone przez Abrahama Gepnera i Lucjana Borowika, rozpoczęto też prace przygotowawcze do budowy elektrowni i kanału oraz zaprezentowano plany budowy nowych fabryk, jednak przygotowania przerwał wybuch II wojny światowej. W 1939 roku teren wsi Żerań zamieszkiwały 1492 osoby. Dnia 24 października 1944 roku do Żerania wkroczyła armia radziecka. W wyniku działań wojennych, szczególnie we wrześniu i październiku 1944 roku, zabudowa Żerania uległa znacznym uszkodzeniom. Szczególnie ucierpiały przedsiębiorstwa przemysłowe – zniszczone zostały m.in. Metalowe Zakłady Hutnicze „Żerań” oraz urządzenia kolejki jabłonowskiej, którą jednak wkrótce odbudowano i uruchomiono.
W 1951 roku Żerań został włączony w granice Warszawy i został przeznaczony pod budowę zakładów przemysłowych – realizowano je wzdłuż głównych dróg dojazdowych, jakimi były ul. Stalingradzka (ob. ul. Jagiellońska), ul. Modlińska oraz ul. Annopol. Powstały wówczas takie zakłady jak Elektrociepłownia Żerań wraz z Portem Żerańskim, Fabryka Samochodów Osobowych, Zakłady Wytwórcze Urządzeń Elektronowych "Warel", Warszawska Fabryka Tworzyw Sztucznych „Pollena”, Warszawska Fabryka Pomp, Fabryka Elementów Budowlanych "Faelbet", a także Instytut Chemii i Techniki Jądrowej i Instytut Przemysłu Organicznego. Na ich potrzeby powstały nowe bocznice kolejowe oraz przystanki kolejowe Warszawa Żerań, Warszawa Faelbet i Warszawa Annopol. Uruchomiono także nowe linie tramwajowe – w 1952 roku wzdłuż ul. Marywilskiej do pętli Żerań Wschodni, zaś w 1953 roku wzdłuż ul. Stalingradzkiej do pętli Żerań FSO. W 1956 roku zlikwidowana została kolej jabłonowska, a jej rolę przejęły autobusy.
W wyniku rozbudowy zakładów przemysłowych likwidacji uległa znaczna część dawnej zabudowy w rejonie ul. Modlińskiej oraz Kanału Żerańskiego, który ostatecznie został zrealizowany w latach 50. i 60. XX wieku. Teren szeroko rozumianego "przemysłowego Żerania" objął także obszary utożsamiane wcześniej z niezależnymi przedmiejskimi osadami i folwarkami, takimi jak Pelcowizna, Piekiełko, Annopol, Konstantynów, Kolonia Gaj czy Marcelin – tutaj również likwidacji uległa zabudowa mieszkalna, choćby osiedle domów dla bezdomnych na Annopolu. Kolejną zmianę przyniosły lata 70. XX wieku, kiedy to w związku z budową osiedla Bródno przebudowano linię tramwajową, którą skierowano ul. Annopol na nową pętlę Żerań Wschodni, zaś stare torowisko na ul. Marywilskiej zlikwidowano. Polska Kronika Filmowa określiła Żerań jako warszawski odpowiednik Nowej Huty. Rozbudowa przemysłu na ogromną skalę trwale zdefiniowała Białołękę, jako ośrodek przemysłowy o dużym znaczeniu produkcyjnym i usługowym. Do dziś Żerań stanowi jeden z trzech największych obszarów przemysłu Warszawy, lecz obecność tych rejonów między Pragą, a późniejszym Tarchominem trwale zdecydowała o separacji tamtej części Warszawy, w skutek czego zaczęła ona różnić się od innych części miasta. Ważnym elementem stanowił węzeł kolejowy, który składał się z kilkudziesięciu, równoległych torowisk będący jednym z największych tego typu w mieście i Europie. Stworzono długie rozgałęzienia do do cementowni, zakładów zbożowych, elektrociepłowni czy zakładów farmaceutycznych. Na terenie Żerania Wschodniego powstało osiedle socrealistyczne, zaś koło ulicy Kowalczyka - osiedla wielkopłytowe.
Po roku 1988 do prowadzenia działalności gospodarczej na Żeraniu dopuszczono obcokrajowców. W ramach demonopolizacji po roku 1989 Zakłady cementowe zostały przejęte przez Dyckerhoff Polska, zaś młyn przez Polskie Młyny S.A, zakłady organiczne sprzedano zagranicznemu właścicielowi. Rozwój Żerania był dynamiczny - powstały hale magazynowe na ulicy Annopol, między zakładami elektronicznymi koło trasy Toruńskiej, a złomowiskiem koło portu powstał kombinat handlowy, gdzie znalazł się hipermarket Auchan i Leroy Merlin wraz z mniejszymi sklepami. Koło Falbetu zbudowano wielkie centrum handlowe Marywilska 44, gdzie ogromną część przedsiębiorców stanowi mniejszość wietnamska. Była to największa inwestycja handlowa na Białołęce, do czasów budowy Galerii Północnej. Zwiększała się ilość ludności Żerania. Powstały nowe osiedla na Żeraniu Wschodnim (Marywilska 65-67, Osiedle Wyspiarska, Starodęby, Marywilska 44c), Piekiełku czy okolicy Modlińskiej.
Lata dziesiąte obecnego wieku przyniosły przełom w historii obszary. Począwszy od roku 2016 na terenie Żerania zwiększyła się ilość budowanych osiedli. W rejonie centralnym powstało Osiedle Bliski Tarchomin, Osiedle Morelowa, Atal Marina, Osiedle Szczupacza, Atal Marina Apartamenty czy Port Żerań. Zbudowano tam Galerię Modlińska oraz restauracje i sklepy koło osiedli. Rejon Piekiełka został zapełniony kilkunastoma osiedlami średniej zabudowy, zaś po uchwaleniu planu zagospodarowania dla rejony Stare Świdry, również tam wystąpiły nowe inwestycje. W rejonie Żerania Wschodniego powstało Osiedle Miasto, moje będące największym na ul. Marywilskiej wraz z pierwszą na Żeraniu fontanną. Obecnie wszystkie cztery obszary zabudowy mieszkalnej na Żeraniu, stopniowo łączą się w jedno dzięki wylewowi drobnych inwestycji w obszarach pomiędzy nimi. Przybyło również domów jednorodzinnych. Rejon zaczął być obsługiwany przez Szybką Kolej Miejską.
Większość zabudowy mieszkalnej mieści się na terenach północno-zachodnich jak np. w rejonie ul. Kowalczyka czy ul. Portowej, zaś część fabryczną z zabudowaniami przemysłowymi, poprzemysłowymi i różnego rodzaju mniejszymi zakładami i parkami logistyczno-produkcyjnymi mieści się bardziej na terenach południowo-wschodnich (prócz licznych wyjątków jak zakłady Polfa). Większość tych terenów, zgodnie ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, nadal będzie przeznaczona pod zabudowę przemysłową oraz usługową.
Ponadto niedaleko elektrociepłowni, przy Wiśle na południe od Mostu Północnego, znajduje się zajmujące 40 hektarów składowisko odpadów paleniskowych. Planowana jest rekultywacja terenu – miałyby tu powstać obiekty rekreacyjne lub powierzchnie biurowe, usługowe albo osiedle mieszkaniowe. Przy okazji rozpoczęcia rekultywacji PGNiG Termika przekazało miastu most na Kanale Żerańskim którym dawniej przewożono popiół, dzięki czemu powstała Kładka Żerańska, co dało możliwość utworzenia dalszej części ścieżki rowerowej przy Wiśle, która urywała się wcześniej przy elektrociepłowni.
Port Żerań wraz z dwoma stoczniami ma zostać przerobiony. Obszar koło gazociągu, który był przez kilkadziesiąt lat niezabudowany ma zostać zmieniony w park z zabudową w stylu postindustrialnym wraz z portem na jachty.
Najważniejsze obiekty[]
- Cementownia Warszawa, ul. Płochocińska 19
- Centrum Handlowe "Marywilska 44", ul. Marywilska 44
- Coca-Cola HBC Polska, ul. Annopol 20
- Elektrociepłownia Żerań, ul. Modlińska 15
- Fabryka Koram ZZM, ul. Annopol 4
- Fabryka na Daniszewskiej, ul. Daniszewska 10
- Kościół Chrystusa Króla Pokoju, ul. Modlińska 4
- Port Żerański, ul. Modlińska
- Factory Annopol, ul. Annopol 2
- Stocznia Żerań, ul. Modlińska 17
- Tarchomińskie Zakłady Farmaceutyczne Polfa, ul. Fleminga 2
- Warszawska Drukarnia Akcydensowa, ul. Kowalczyka 21a
- Warszawska Fabryka Pomp, ul. Odlewnicza 1
- nieistniejące hale Warszawskiej Fabryki Tworzyw Sztucznych "Pollena", ul. Marywilska 58
- Zakłady Zbożowe, ul. Płochocińska 65
- Żerań Park, ul. Annopol
Linki zewnętrzne[]
Obszary Białołęki wg Miejskiego Systemu Informacji |
Białołęka Dworska • Brzeziny • Choszczówka • Dąbrówka Szlachecka • Grodzisk • Henryków • Kobiałka • Nowodwory • Szamocin • Tarchomin • Żerań |