Cmentarz Ewangelicko-Augsburski

nr w rej.

311

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski – cmentarz ewangelicki (luterański) położony na Woli, przy ul. Młynarskiej 54/56, znajduje się pod opieką parafii św. Trójcy.

Historia[]

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski został założony 2 maja 1792 roku przy ul. Młynarskiej, wówczas poza granicami miasta, na terenie podarowanym parafii ewangelickiej przez Karola Schulza. Teren o powierzchni 45 tysięcy metrów kwadratowych rozplanowany został przez Szymona Bogumiła Zuga, który podzielił nekropolię siatką prostopadłych alejek, tworząc numerowane kwatery. W ramach pierwotnego projektu powstał budynek kancelarii parafialnej i budynek gospodarczy, a także katakumby. Od 1798 roku chowani byli tutaj również prawosławni, dopóki nie doczekali się własnego cmentarza na Woli.

Cmentarz uległ znacznym zniszczeniom w trakcie insurekcji kościuszkowskiej i następnie w czasie powstania listopadowego, w międzyczasie, w 1822 roku cmentarz powiększono w kierunku północnym. W 1834 roku wybudowany został najbardziej charakterystyczny obiekt na cmentarzu, czyli Kaplica Halpertów, zaprojektowana przez Adolfa Szucha. W 1851 roku zlikwidowano katakumby, a w ich miejscu ustawiono pamiątkowy krzyż, w 1858 roku miało miejsce kolejne powiększenie cmentarza, zaś w 1860 roku część nekropolii przekazano muzułmanom z przeznaczeniem na Cmentarz Kaukaski. W 1861 roku na cmentarzu doszło zaś do manifestacji patriotycznej, miała ona miejsce na pogrzebie ppłka Jana Peuckera, który wolał popełnić samobójstwo niż strzelać do demonstrantów zgromadzonych na pl. Zamkowym.

W ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat cmentarz zapełnił się nagrobkami i grobowcami znanych warszawskich przemysłowców i artystów wyznania ewangelickiego. W 1939 roku na cmentarzu, ze względu na duże zadrzewienie, ustawiono baterie obrony przeciwlotniczej, w trakcie powstania warszawskiego cmentarz początkowo obsadzili powstańcy ze zgrupowania „Parasol”, którzy musieli wycofać się pod naporem wojsk niemieckich. Zniszczenia nagrobków i ogrodzenia podczas II wojny światowej wyniosły około 60%, a część dalszych została zniszczona przez hieny cmentarne, które tuż po wojnie przekopywały „poniemieckie” groby w poszukiwaniu kosztowności, w tym złotych zębów.

Powojenna odbudowa i rewaloryzacja cmentarza toczyła się bardzo powoli, w 1965 roku wpisano go do rejestru zabytków, natomiast w latach 70. XX wieku, w ramach Towarzystwa Przyjaciół Warszawy, powstał komitet ochrony cmentarza, w jego skład weszli Zygmunt Ciok, Bogumił Gajdeczko, Romuald Welder, Alicja Lewandowska, Piotr Suliborski oraz Barbara Świtakowska. Pierwszym zadaniem komisji było dokonanie inwentaryzacji najcenniejszych obiektów, co już na przełomie lat 70. i 80. XX wieku doprowadziło do pierwszych kompleksowych prac rewaloryzacyjnych, zaś 23 lutego 1984 roku do oficjalnej inauguracji Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzem Ewangelicko-Augsburskim z Tadeuszem Szmalenbergiem jako przewodniczącym. Głównym celem komitetu była rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych pomników nagrobnych, będących świadectwem polskiej kultury materialnej – do 2009 roku udało się odrestaurować ponad 280 pomników i nagrobków.

W 2014 roku cmentarz, wraz z sąsiednimi nekropoliami na Powązkach, został wpisany na listę Pomników Historii.

Wygląd współczesny[]

Cmentarz zajmuje obecnie około 6,6 hektara między ul. Młynarską a ul. Karolkową. Na cmentarzu zachowało się bardzo wiele zabytkowych nagrobków, często bogato zdobionych – przez dziesięciolecia otrzymywały one wygląd klasycyzujący, dopiero z czasem powoli zaczął pojawiać się neogotyk czy elementy nawiązujące do kultury egipskiej. Bardzo często występuje także rzeźba figuralna w różnych odsłonach, jak anioły, pielgrzymi czy matrony. Wiele starych nagrobków otoczonych jest również zabytkowymi, misternie kutymi ogrodzeniami. W całej historii nekropolii pochowano tutaj około 100 tysięcy osób.

Na murze okalającym cmentarz od strony ul. Młynarskiej umieszczone są dwie tablice pamiątkowe, z których jedna upamiętnia żołnierzy batalionu „Pięść” zgrupowania „Radosław”, poległych podczas powstania warszawskiego w tym rejonie, a druga poświęcona jest siedmiu żołnierzom z plutonu „Alek” kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”, poległym 8 sierpnia 1944 roku w czasie walk na cmentarzu ewangelicko-augsburskim.

Na murze cmentarza widnieje także tablica fundacyjna z łacińskim napisem: Stanislao Augusto Alma affulsit LVX, innoxio tumulo nunc ossa teguntur nostrorum. Legi obediens Coetus Reformatae Confessionis Anno Dom. MDCCXCII.

Pochowani na cmentarzu[]

Anna Białowolska (1938-2014), geochemik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego,
Małgorzata Braunek (1947-2014), aktorka,
Stanisław Brun (1830-1912), przedsiębiorca, kupiec, działacz społeczny,
Juliusz Bursche (1862-1942), biskup ewangelicki, zamordowany przez Niemców,
Adolf Daab (1872-1924), przemysłowiec, radny miejski,
Karol Fryderyk Dückert (1764-1834), finansista, właściciel pałacu "Pod Czterema Wiatrami",
Jerzy Beniamin Flatt (1768-1860), agronom, działacz oświatowy, pedagog,
Jan Karol Freyer (1808-1867), lekarz,
Karol August Freyer (1801-1883), muzyk, kompozytor, współtwórca śpiewnika ewangelickiego,
Jan Jakub Gay (1801-1849), architekt,
Gustaw Adolf Gebethner (1831-1901), księgarz,
Jan Robert Gebethner (1860-1910), księgarz,
Jan Stanisław Gebethner (1894-1981), księgarz,
Emil Fryderyk Gerlach (1859-1941), przemysłowiec,
Wojciech Gerson (1831-1901), malarz, pejzażysta,
Kazimierz Granzow (1832-1912), właściciel zakładów cegielnianych,
Borys Halpert (1805-1861), muzyk, dyrektor teatrów warszawskich,
Julian Henneberg (1835-1907), przemysłowiec, właściciel fabryki platerów,
Bogusław Herse (1839-1880), twórca domu mody,
Jan Fryderyk Heurich (1873-1925), architekt, działacz oświatowy i społeczny,
Jan Kacper Heurich (1834-1887), architekt, budowniczy,
Michał Hube (1737-1807), matematyk, fizyk, pedagog, dyrektor Szkoły Rycerskiej,
Stanisław Jankowski (1911-2002), architekt, powstaniec warszawski,
Ludwik Jenike (1818-1903), literat, dziennikarz, założyciel Tygodnika Illustrowanego,
Herman Jung (1818-1890), piwowar, właściciel browaru,
Jan Chrystian Kamsetzer (1753-1795), architekt, dekorator wnętrz,
Jan Bogumił Kazimirus (1774-1816), właściciel browaru,
Henryk Klawe (1832-1926), magister farmacji,
Irena Krzywicka (1899-1994), pisarka, publicystka, tłumaczka,
Ludwik Krzywicki (1859-1941), socjolog, ekonomista, pedagog,
Jan Gottlieb Langner (1814-1877), dorożkarz, autor Pamiętników dorożkarza warszawskiego,
Marek Leykam (1908-1983), architekt,
Edward Lilpop (1844-1911), architekt, budowniczy,
Samuel Bogumił Linde (1771-1847), leksykograf, językoznawca,
Stanisław Lorentz (1899-1991), historyk sztuki, dyrektor Muzeum Narodowego,
Władysław Lorentz (1845-1925), nauczyciel,
Jan Fryderyk Wilhelm Malcz (1795-1852), lekarz,
Karol Martens (1868-1948), inżynier, filantrop,
Zygmunt Michelis (1890-1977), duchowny ewangelicki,
Karol Michler (1855-1926), przemysłowiec, założyciel młynów parowych,
Jan Oderfeld (1908-2010), inżynier-mechanik, profesor Politechniki Warszawskiej,
Rudolf Ohm (1796-1857), restaurator, właściciel tzw. Ogrodów Ohma,
Jan Peucker (1824-1861), oficer wojsk rosyjskich, odmówił strzelania do demonstrantów,
Stanisław Pfeiffer (1819-1890), przemysłowiec, działacz społeczny,
Adam Pilch (1965-2010), duchowny ewangelicki,
Mieczysław Piprek (1918-2012), architekt,
Jerzy Fryderyk Poths (1750-1806), kupiec, bankier,
Adam Reszka (1929-2011), kapitan żeglugi śródlądowej,
Stanisław Rotwand (1839-1916), prawnik, przemysłowiec, finansista,
Konstanty Schiele (1817-1866), współwłaściciel browaru,
Adolf Schimmelpfennig (1834-1896), architekt,
Jan Skwarcow (1788-1850), kupiec, urzędnik sądowy, właściciel Pałacu Saskiego,
Ludwik Spiess (1820-1896), farmaceuta, przemysłowiec,
Artur Spitzbarth (1893-1942), architekt, budowniczy,
Witold Straus (1932-2011), historyk, opiekun zabytków,
Michał Szubert (1787-1860), profesor, twórca Ogrodu Botanicznego,
Jan Chrystian Szuch (1752-1813), architekt, ogrodnik,
Eugeniusz Szulc (1919-1991), historyk, varsavianista,
Aleksander Temler (1825-1919), przemysłowiec,
Piotr Tepper (1702-1790), bankier, handlowiec,
Gustaw Ulrich (1853-1913), ogrodnik,
Jan Bogumił Ulrich (1775-1844), kupiec, ogrodnik,
Jan Krystian Ulrich (1809-1881), ogrodnik,
Zygmunt Vogel (1764-1826), malarz, rysownik,
Emil Wedel (1841-1919), przemysłowiec, cukiernik,
Jan Wedel (1874-1960), właściciel fabryki czekolady,
Karol Wedel (1813-1902), przemysłowiec, cukiernik,
Michalina Wisłocka (1921-2005), seksuolog,
August Robert Wolff (1833-1910), księgarz, wydawca,
Szymon Bogumił Zug (1733-1807), architekt, projektant ogrodów.