do XV wieku |
Warszawa do XV wieku – okres w którym kształtują się pierwsze osiedla na terenie współczesnej Warszawy, powstanie najpierw Starej, a potem Nowej Warszawy oraz ich rozwój jako stolicy Księstwa Mazowieckiego do roku 1500 włącznie.
Zanim powstała Warszawa[]
Najstarsze ślady bytności człowieka na terytorium współczesnej Warszawy pochodzą z końca starszej epoki kamienia, a więc około 12 tysięcy lat p.n.e. Później na Grochowie istniała osada kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (ok. 700 rok p.n.e.), gdzie odkryto cmentarzysko. Na początek naszej ery datowane są cmentarzyska na Żeraniu i w Wilanowie. Zanim ktokolwiek zaczął w ogóle myśleć o zakładaniu osady na skarpie w rejonie dzisiejszego Starego Miasta, na terytorium współczesnej Warszawy pierwsze osady zaczęły powstawać już w X wieku.
Gród na Bródnie[]
Najstarszą taką osadą jest Bródno, istniejące już w pierwszej połowie X wieku – był to dwuczęściowy gród otoczony wałem ziemno-drewnianym z ostrokołem. Wzniesiony był na wydmowym pagórku, u nasady cypla Równiny Praskiej otoczonego z trzech stron bagnami zasilanymi z rzeczek Brodni i Zązy, w pobliżu brodów przez te rzeki. Szerokość u podstawy wałów grodu wynosiła około 8,5 metra, a wysokość 6 metrów, a samym gród zajmował obszar mniej więcej 47 na 40 metrów, nie był wewnątrz zabudowany. Wokół niego powstało podgrodzie. Badania archeologiczne na tym terenie wskazują na istnienie rzadkiej zabudowy, licząc nawet 87 domostw. Odkryto także fragmenty dziesięcioszprychowego koła, glinianego pieca czy szczątków roślin i ziaren, co wskazuje na dobrą znajomość rolnictwa u osadników. Mieszkańcy zajmowali się pewnie także hodowlą zwierząt, kowalstwem, garncarstwem czy tkactwem.
Jego powstanie związane było z tworzeniem przez Piastów sieci grodów mających na celu scementowanie dopiero co tworzącego się państwa polskiego. Swoją siedzibą w grodzie miały m.in. lokalne jednostki militarne. Gród istniał do połowy XI wieku i został zniszczony w wyniku najazdu bądź pożaru, po którym mieszkańcy opuścili osadę. Do dziś istnieją pozostałości dawnych wałów (zwane Zagórkami, badane od 1947 roku m.in. przez Stanisława Herbsta i Aleksandra Gieysztora), dostępne do zobaczenia na terenie parku leśnego Bródno, a istnienie grodu odzwierciedliło się w nazwach: pobliskiego osiedla Podgrodzie oraz ulicy Przy Grodzisku.
Pozostałe osady[]
Z czasem na terytorium współczesnej Warszawy zaczęły powstawać kolejne osady. Na początek XI wieku datowana jest wieś kościelna Kamion (Kamień), przy której istnieje cembrowany kamieniem brzeg z przeprawą przez Wisłę. Wieś należy z nadania króla Bolesława Śmiałego od 1065 roku do opactwa benedyktyńskiego w Mogilnie, później przejęta przez biskupów płockich. Na przeciwległym końcu przeprawy umiejscawia się wieś Solec, o której najwcześniejsze zapiski pochodzą z 1136 roku. Była to wieś książęca, której nazwa pochodzi od komory celnej pobierającej opłaty za składowanie soli. Ze względu na częste zalewy Wisły wieś jednak ostatecznie upada. Obie te osady można lokować mniej więcej w rejonie dzisiejszego Parku Skaryszewskiego.
Bardziej na południe, na skarpie położona jest wieś Jazdów, z grodziskiem pełniącym wyłącznie funkcje militarne – strzegł szlaku lądowego Czersk-Zakroczym. Osada leżąca niegdyś tuż nad Wisłą, zaczęła tracić na znaczeniu wraz z jej odsuwaniem się od skarpy. Osada przestaje istnieć przed końcem XIII wieku, po tym jak 23 czerwca 1262 roku zostaje spalona w wyniku litewskiego najazdu (ginie wówczas książę Ziemowit I), a w 1281 roku dochodzi w niej do bratobójczych walk między księciem czerskim Konradem II i płockim Bolesławem II. Do dziś jednak nie wiadomo, gdzie dokładnie się znajdowała.
Jeszcze bardziej na południe przynajmniej od XI wieku istniała wieś Służew (Służewo) szczycąca się dziś najstarszą parafią na terenie miasta, przy kościele św. Katarzyny. Wieś należąca do opatów czerwińskich, wspominana w źródłach w 1155 roku, staje się siedzibą parafii w roku 1238. Jeszcze w XV wieku staje tam gotycki kościół.
Do końca XV wieku na terenie Warszawy istnieją prawdopodobnie także takie osady jak: Tarchomin, Młociny, Białołęka, Żerań, Wawrzyszew, Palikowo, Mostki (Powązki), Targowe, Warszewa, Kamion, Grochowo, Wielka Wola, Kawęczyn, Gocław, Solec, Jazdów, Rakowo, Czechowice, Skorosze, Mokotów, Wyględowo-Kościesze, Zerzno, Służewo, Milanowo, Zawady, Kaczkowo, Miedzeszyn oraz Powsino. Jednak tylko jedna z tych wsi stanie się w przyszłości stolicą państwa polskiego.
Osada nad rzeką Kamionką[]
W związku z deprecjacją znaczenia Jazdowa zapadła decyzja o przeniesieniu strategicznej osady w inne miejsce. Dobrą lokalizacją okazał się być "cypel" skarpy wiślanej pomiędzy dwoma potokami spływającymi z niej: pierwszy (Kamionka) płynął mniej więcej wzdłuż współczesnej ulicy Grodzkiej, a drugi z rejonu placu Zamkowego przez dziedziniec kuchenny Zamku Królewskiego. Gród otoczony wałem ziemno-drewnianym powstał na przełomie XIII i XIV wieku (wcześniej mógł już tu istnieć inny gród). Jego pozostałości odkryto w czasie renowacji pałacu pod Blachą. Z czasem powstała najpierw Wieża Grodzka, a potem cała osada miejska. Założono ją w polu, czyli na tzw. "surowym korzeniu".
Lokacja miasta[]
Lokacja grodu warszawskiego przypisywana jest księciu mazowieckiemu Bolesławowi II. Do założenia osady miejskiej w kształcie znanym nam dzisiaj najprawdopodobniej przyczynił się również Związek Kupiecki Miast Dolnej Wisły, z Toruniem na czele. Wskazuje na to spora ilość dowodów.
Po pierwsze wspomniany związek zainteresowany był utworzeniem punktu postojowego na drodze handlowej z Bałtyku na Morze Czarne, którego w tym rejonie brakowało. Tak więc położenie na szlaku handlowym wzdłuż Wisły (północ-południe) sprzyjało powstaniu miasta. Jednocześnie tuż na północ od planowanej osady biegł szlak poprzeczny do Wisły (wschód-zachód) z Sochaczewa na wschód, przebiegał on mniej więcej śladem dzisiejszych ulic Długiej i Mostowej. Trzecim szlakiem była droga lądowa północ-południe z Czerska do Zakroczymia, ponad skarpą, śladem takich współczesnych ulic jak Nowoursynowska, Mokotowska, Krakowskie Przedmieście, Świętojańska, Nowomiejska, Freta czy Zakroczymska. Miejsce krzyżowania się tak wielu szlaków handlowych i transportowych było wymarzoną lokacją dla osady.
Nowa osada została założona w najwyższym punkcie skarpy w okolicy niemalże przy samej Wiśle, tam gdzie wiele strumieni przecinało skarpę (m.in. Kamionka czy Dunaj) – niezbędne one były w celach gospodarczych oraz jako źródło wody pitnej. Wokół miasto otaczał spory, niezalesiony teren zdatny pod uprawę.
Na toruńskie pochodzenie osadników w Warszawie wskazują też pewne cechy nowego miasta, typowe dla miast zakładanych, tak jak Warszawa, na prawie chełmińskim. Podobny jest układ parceli, które są tak jak w Toruniu długie (do 40 metrów) i wąskie (około 9 metrów). Architektura najstarszej części murów jest także podobna do toruńskiej. Oprócz tego miejski samorząd w razie problemów zwracał się o pomoc do urzędów toruńskich.
Nowe miasto otrzymało nieco zmieniony układ przestrzenny charakterystyczny dla miast zakładanych na zmodyfikowanym prawie niemieckim, jakim było prawo chełmińskie. Centralnym punktem był niewielki rynek z ratuszem, z którego rogów odchodziły prostopadle względem siebie dwie uliczki. Niemal identyczny układ ulic zauważyć można m.in. w Iławie. Miasto zajmuje powierzchnię około 10 hektarów, wytyczonych jest w nim 12 ulic oraz około 150 posesji, z czego 40 przy rynku, a otoczyły je najpierw wały, a potem mury z dwiema bramami: Nowomiejską (Łazienną) oraz Krakowską (Mieszczan).
Ciekawe jest też pochodzenie nazwy miasta. Nie patrząc na legendy o Warsie i Sawie czy o rybakach krzyczących "Warz Sawa" do córki rybaka Sawy, nazwa musiała wziąć się od imienia Warsz. Takowe imię popularne było wśród rodu Rawiczów (Rawów), takiż Warsz musiał być więc właścicielem okolicznych ziem, skąd też nadano im nazwę Warszewa (ziemia Warsza), która potem wyewoluowała w Warszowa i ostatecznie w Warszawa.
Pierwsze lata[]
Założone na przełomie XIII i XIV wieku (pierwsza wzmianka w 1313 roku) miasto zaczęło się powoli rozwijać. Przy rynku powstał dom wójta (w miejscu dzisiejszej kamienicy pod św. Anną), od I połowy XIV wieku miasto pierwotnie ogrodzone wałem ziemno-drewnianym zaczęły otaczać mury. W zdecydowanej większości drewniane miasto wraz z drewnianym kościołem parafialnym św. Jana (umiejscowionym w połowie drogi z rynku do siedziby książęcej w roku 1339 było świadkiem pewnego niezwykłego wydarzenia.
- Zobacz więcej w artykule: Proces polsko-krzyżacki.
Warszawa została wybrana na miasto, w którym wtóry sądzić się będzie król Polski Kazimierz III Wielki z wielkim mistrzem krzyżackim: przedmiotem sporu była ziemi pomorska, chełmińska, michałowska oraz dobrzyńska. Wybór miasta nie był przypadkowy, papiescy kolektorzy wybrali miasto odpowiadające odpowiednim ówczesnym normom.
Przede wszystkim miasto było bezpieczne, a więc musiało posiadać odpowiednie fortyfikacje, odpowiednie wały oraz mury. Posiadało także odpowiednie zapasy żywności dla niemałej zapewne liczby gości oraz odpowiednią liczbę miejsce noclegowych. W mieście rezydował także panujący (książę warszawski Trojden).
Z zachowanych akt procesu wiemy także sporo innych rzeczy o ówczesnej Warszawie – miasto posiadało odpowiednio duży kościół parafialny będący salą obrad (mający także szkołę parafialną z dwoma nauczycielami) oraz dwa inne (kaplicę św. Ducha oraz św. Jerzego), a więc odpowiednią liczbę duchowieństwa. Wiemy też, że miastem rządzi wójt Bartłomiej.
Zanim nadano prawa Nowej i Starej Warszawie[]
Władzę po księciu Trojdenie w księstwie warszawskim przejmuje Siemowit III, którego zasługą jest sprowadzenie do miasta pierwszego w jego historii zakonu – augustianów. Umieścili się oni przy dzisiejszej ul. Piwnej, a ich świątynia znana jest dziś jako kościół św. Marcina. Wiadomo jednak, że powstały w 1354 roku kościół był drewniany i orientowany, tj. ustawiony ołtarzem i prezbiterium ku wschodowi, a więc odwrotnie niż jest to dzisiaj.
Znacznie większe zasługi dla Warszawy ma jednak kolejny książę, Janusz I Starszy – z jego inicjatywy powstało wiele murowanych zamków na całym Mazowszu, m.in. w Czersku, Liwie, Ciechanowie czy Rawie Mazowieckiej, on też jest inicjatorem budowy Domu Wielkiego (Curia Maior), która dziś jest najstarszą częścią Zamku Królewskiego, znaną pod gotycką postacią. Książę spędza tu wiele czasu, a także wszystkie święta.
Rozwijające się miasto zaczęło też cierpieć z powodu niedostatecznego rozmiaru kościoła parafialnego, dlatego też pod koniec XIV wieku (około 1370 roku, jak mówi współczesna tablica przed wejściem do katedry) rozpoczęto w miejscu drewnianej świątyni budować nową, murowaną i gotycką. Badania wskazują, że od początku planowano go w tych rozmiarach, w jakich istnieje do dzisiaj. W 1376 powstaje łaźnia miejska przy północnej bramie miasta, natomiast w 1388 ufundowany został na rogu Podwala i Nowomiejskiej Szpital św. Ducha.
Miasto nękane jest jednak przez pożary, które łatwo roznoszą się w drewnianym mieście. Pierwszy z nich miał miejsce w 1379 roku, ale książę Janusz I wspomógł miasto w odbudowie. Choć pożar nawiedził miasto jeszcze w 1381 roku, to i po nim miasto ponownie odtworzono.
Rozwój miasta[]
Janusz I Starszy zainicjował także przypieczętowanie Warszawie praw miejskich, nadanych już co prawda wcześniej miastu. Po wielu sporach w 1408 roku odkupuje wójtostwo po zmarłym wójcie Klemensie i odsprzedaje je za 200 kop groszy praskich Piotrowi Pielgrzymowi. Zniszczył jednocześnie stary dokument, ale wkrótce nadał miastu nowy. Miało to miejsce 4 czerwca 1413 roku, w przywileju zebrano wszystkie dotychczasowe udogodnienia dla mieszkańców miasta, określono jego granice oraz dni targowe (czwartek dla Starej Warszawy, poniedziałek dla Nowej).
Książę chciał także podnieść rangę kościelną miasta – w tym celu w 1402 roku zdecydował o przeniesieniu kapituły z podupadającego Czerska do Warszawy, co dokonało się w 1406 roku. Jednocześnie więc dotychczasowy kościół farny p.w. św. Jana stał się kolegiatą. Wraz z klerem pojawiła się szkoła kolegiacka oraz nowe zabudowania: kanonicy musieli gdzieś zamieszkać, przekazano im więc tereny na tyłach nowej kolegiaty, wokół cmentarza przykościelnego. Wkrótce ten placyk zyskał nazwę Kanonia. Powstał także Dom Wielki jako rezydencja książęca.
Książę Janusz I Starszy zmarł w 1429 i został pochowany w kolegiacie św. Jana. W tym samym roku pojawiają się pierwsze informacje na temat istnienia ratusza na rynku. Miasto powoli się zabudowuje w murach – budynki początkowo są tylko drewniane, po kilku niszczących pożarach w 1431 roku wydano decyzję, że przy rynku budować wolno tylko z cegły, miasto zapełni się więc powoli gotyckimi kamieniczkami. Zabudowywany jest też rejon dzisiejszego placu Zamkowego czy ulicy Dziekania (z pałacem Dziekana). Powstaje także kolejny "szpital" św. Ducha, tym razem założony w 1444 roku sumptem księżnej Anny Mazowieckiej przy klasztorze św. Marcina na Piwnej, w kamienicy nr 13.
Zasada władzy[]
Miastem w ówczesnym okresie rządził wójt, który razem z siedmioma ławnikami pełnił funkcje prawne, administracyjne i policyjne. Ówczesne wójtostwo było dziedziczne, choć można było je odsprzedać bądź odstąpić komuś innemu. Dopiero w 1609 roku urząd wykupuje miasto i zaczyna obsadzać urząd jednym z miejskich rajców.
Oprócz tego miastem rządziły trzy organy samorządowe, tzw. porządki: radziecki, składający się z 12 rajców, ławniczy, składający się z 12 ławników oraz gminny, składający się z 12 reprezentantów pospólstwa. Faktyczną władzę miały jednak tylko te dwa pierwsze porządki, które razem z radą i sądem wójtowsko-ławniczym rządził miastem. Porządek gminny brał udział tylko w najważniejszym organie, który był zgromadzenie wszystkich trzech porządków, z czasem jednak i ten zaczął zyskiwać coraz większe znaczenie.
Osadnictwo żydowskie[]
W mieście zaczynają osadzać się także Żydzi. Mają oni nawet swoją część, w rejonie dzisiejszej ul. Wąski Dunaj biegła ulica Żydowska, przy której znajdowała się synagoga oraz rytualna łaźnia (mykwa), a za murami (w rejonie dzisiejszego Krakowskiego Przedmieścia) znajdował się ich cmentarz). Nie mają jednak szczęścia, gdyż zawistni mieszczanie dążą do usunięcia konkurencji z miasta, co im się udaje. Zaczęło się od pogromów (największy miał miejsce w 1454 roku z inicjatywy ojców bernardynów), a skończyło ukazem księcia Bolesława V o zakazie osiedlania się żydom w murach miasta. Choć wypędzono ich, pozwolono im powrócić w 1486 roku. Wkrótce jednak będą musieli opuścić miasto na dłużej.
Rozwój przedmieść[]
Szybko jednak okazało się, że miasto zaprojektowane dla 1 do 1,5 tysiąca mieszkańców przestaje spełniać oczekiwania. Na przełomie XV i XVI wieku mieszka w nim około 5 tysięcy osób (w tym wielu rzemieślników, złotników i kupców), nie dziwne więc, że wokół miasta zaczynają rozwijać się przedmieścia. Dzieje się tak już od połowy XIV wieku – wówczas zabudowywane są w szczególności obszary przy bramach: od północy, przy Bramie Nowomiejskiej powstają m.in. łaźnia, zajazdy oraz plac targowy (rejon istniejącego wtedy kościoła św. Ducha, ulic Mostowej i Długiej) oraz od południa, przy Bramie Krakowskiej.
Po północnej stronie Starej Warszawy powstaje też w XIV wieku nowa osada, która w 1408 roku otrzymuje prawa miejskie jako Nowa Warszawa. Nowe miasto posiada swój własny kościół parafialny (budowany 1411–1492) oraz rynek, a pełni funkcje uzupełniające dla Starej Warszawy. 26 czerwca 1411 roku na wójta Nowej Warszawy mianowano syna dawnego wójta Starej Warszawy, Andrzeja. W nowym mieście rozwija się głównie obróbka surowców, garncarstwo czy średnio wykwalifikowane rzemiosło, a także zaplecze przemysłowe Starej Warszawy: browary, spichrze, składy smoły czy młyny nad rzeczkami Drna i Bełcząca. Oś nowego miasta stanowi dawny trakt Czersk-Zakroczym biegnący śladem ulic Freta i Zakroczymskiej. Tuż obok miasta istnieje wciąż wcześniejszy kościół św. Jerzego.
Wolniej rozwijają się południowe obrzeża miasta, ale i tu skupia się rzemiosło, a także cegielnie i inne. Kształtuje się plac, zwany potem Bernardyńskim, od powstałego w 1454 roku kościoła św. Anny, założonego przez Franciszkanów Obserwantów, zwanych potocznie Bernardynami. Plac Bernardyński stanie się zaczątkiem późniejszego Krakowskiego Przedmieścia.
Sukces gospodarczy miasta[]
Założone w tym miejscu miasto dość szybko osiągnęło sukces gospodarczy – przyczyniło się do tego przede wszystkim jest bardzo dobre położenie. Wisła jest naturalnym szlakiem handlowym północ-południe między Bałtykiem i Gdańskiem a Morzem Czarnym. Jednocześnie tuż obok krzyżowały się lądowe szlaki handlowe północ-południe z Zakroczymia do Czerska i Krakowa oraz wschód-zachód z Sochaczewa i Łowicza ku Podlasiu i Rusi.
To właśnie handel zapewnia miastu pomyślność. W późniejszym okresie, w XIV i XV wieku znaczenia nabierają także handel z Zakonem Krzyżackim, a później z Litwą oraz Dolnym Śląskiem. Najważniejszy jednak pozostaje handel wiślany, i to on w następnych wiekach będzie przynosił miastu i mieszczanom największe zyski.
Patrz też[]
- Bródno
- Jazdów
- Służew
- Nowe i Stare Miasto
- Katedra św. Jana
- Proces polsko-krzyżacki
- Warszawa w XVI wieku