|
do XV wieku |
Historia międzywojenna - rewolucja w Rosji, klęska Niemiec oraz rozpad Austro-Węgier umożliwiły odrodzenie niepodległej Polski. 11 listopada 1918 r. Józef Piłsudski objął dowództwo nad Wojskiem Polskim. W listopadzie 1918 roku Polska obejmowało Galicję Zachodnią i Królestwo Polskie. W tym samym czasie Piłsudski został Naczelnikiem Państwa, a Polska stała się republiką, w której wprowadzono nowoczesne ustawodawstwo socjalne. W styczniu 1919 r. Piłsudski powołał bezpartyjny rząd Ignacego Paderewskiego; w lutym tego roku Sejm Ustawodawczy uchwalił tzw. małą konstytucję.
Bitwa Warszawska[]
- Zobacz więcej w artykule: Bitwa warszawska.
Radziecka ofensywa ruszyła w połowie maja 1920 r. W pierwszej połowie sierpnia Armia Czerwona dotarła pod Warszawę, Radzieckie oddziały przekroczyły Wisłę na północ od stolicy, by zdobyć miasto od zachodu. Między rozciągniętymi wojskami nieprzyjaciół powstała luka.
Od 12 do 15 sierpnia 1920 r. toczyły się walki na przedpolach Warszawy. Polacy rzucili do boju ostatnie rezerwy, wśród których znajdowali się uczniowie warszawskich szkół. Straty poniesione przez te niewyszkolone oddziały były ogromne - ale Armia Czerwona nie zdobyła miasta.
Rankiem 16 sierpnia pięć polskich dywizji ruszyło znad Wieprza na północ. Polacy natychmiast wbili sie w lukę między wojskami radzieckimi i wyszli na tyły armii szturmującej Warszawę. Następnego dnia Rosjanie rozpoczęli odwrót, który szybko przerodził się w chaotyczną ucieczkę.
Dwie konstytucje[]
Od chwili ogłoszenia małej konstytucji w lutym 1919 r. władzę w Polsce sprawował Sejm Ustawodawczy. Najwyższym wykonawcą jego postanowień był Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski. Sytuacja ta miała trwać przejściowo - do momentu uchwalenia właściwej konstytucji.
Prace Sejmu trwały dwa lata. 21 marca 1921 r. uroczyście przyjęto nową konstytucje zwaną potem "konstytucja marcową". Polska stałą się demokratyczną republika parlamentarną, w której władza ustawodawcza (parlament) uzyskała przewagę nad wykonawczą (rządem i prezydentem).
W 1935 r. Piłsudczycy przegłosowali w sejmie własny projekt ustawy zasadniczej. Protesty przeciwko naruszeniu konstytucji marcowej i regulaminu obrad zlekceważyli. W kwietniu 1935 r. prezydent podpisał uchwalony dokument, potocznie nazwany konstytucją kwietniową, który wprowadził silną władzę przezydencką, a za wartość najwyższą uznał państwo.
Zabójstwo prezydenta[]
9 grudnia 1922 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej - Gabriela Narutowicza. Narutowicz był wybitnym inżynierem, profesorem politechniki w Zurychu. Jego zwycięstwo wywołało furię prawicy, twierdzącej, ze został Polakom "narzucony" głosami mniejszości narodowych. Endecja rozpętała kampanię przeciwko "żydowskiemu pachołkowi".
Dnia 16 grudnia 1922 roku prezydent przybył do gmachu Zachęty, aby otworzyć wystawę obrazów. Trzy strzały oddane z pistoletu przez fanatycznego zwolennika endecji, Eligiusza Niewiadomskiego, ugodziły go w plecy. Gabriel Narutowicz zmarł na miejscu, zamachowca ujęto i po krótkim procesie stracono na stokach Cytadeli.
Zamach majowy[]
- Zobacz więcej w artykule: Zamach majowy.
Wierne Piłsudskiemu oddziały wojska zgromadziły się w Rembertowie. 12 maja 1926 r. Marszałek wydał im rozkaz marszu stolicę. Miała to być bezkrwawa demonstracja siły, która wymogłaby ustępstwa na prezydencie Wojciechowskim.
Aby dotrzeć do centralnych urzędów państwa, żołnierze Piłsudskiego musieli przekroczyć Wisłę. Obsadzili mosty, lecz dalszą drogę zagrodziły im wojska rządowe.
Po południu prezydent zaproponował Piłsudskiemu spotkanie na moście Poniatowskiego. Marszałek dobrze znał prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Późnym popołudniem wybuchły walki. Piłsudskiego poparła ludność stolicy, PPS i niektóre jednostki wojska. Przeciwko zamachowi wystąpiły ugrupowania centroprawicowe, cześć armii oraz mieszkańcy byłego zaboru pruskiego, przyzwyczajeni do legalności działań w państwie.
Wieczorem 14 maja prezydent i premier podali się do dymisji. W trzydniowych starciach zginęło 379 osób, w tym aż 164 osoby cywilne - w większości gapie, beztrosko przyglądający się walkom. Było ponad 900 rannych. Ustrój demokratyczny w Polsce został obalony.
Życie codzienne w międzywojennej stolicy[]
Życie kulturalne miasta[]
W dniu wybuchu II wojny światowej Warszawa liczyła: 20 teatrów i 70 kin min.:
- Teatr Ateneum, ul. Czerwonego Krzyża 20 (numeracja przedwojenna, dziś jest to Jaracza 2)
- Teatr Polski, ul. Słowackiego 2
- Teatr Kameralny, ul. Senatorska 29
- Teatr Narodowy, pl. Teatralny 1
- Teatr Nowości, ul. Bielańska 5
- Kino Napoleon, pl. Trzech Krzyży róg Prusa
- Kino Apollo, ul. Marszałkowska 106
- Kino Stylowy, ul. Marszałkowska 112
- Kino Rialto, ul. Jasna 3
- Kino Sfinks, ul. Senatorska 29
Szkoły wyższe[]
W końcu 1937/38 r. liczba słuchaczy warszawskich uczelni wynosiła:
- Uniwersytet J. Piłsudskiego (9,1 tys.)
- Politechnika Warszawska (4,4 tys.)
- Wolna Wszechnica (1,8 tys.)
- Szkoła Nauk Politycznych (1,7 tys.)
- Szkoła Główna Handlowa (1,3 tys.)
- Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (1,2 tys.)
- Akademia Stomatologiczna (481)
- Akademia Sztuk Pięknych (401)
- Wyższa Szkoła Dziennikarska (294)
Warszawa - rozwój metropolii[]
Fragment planu Warszawy z 1926 roku, na którym nie ma m.in. Saskiej Kępy i al. Niepodległości
W momencie odzyskiwania niepodległości Warszawa liczyła około 1 miliona mieszkańców, w większości stłoczonych na terenie ograniczonym dzisiejszą Słomińskiego, Okopową, Koszykową, Polną, Łazienkami i Wisłą oraz na Pradze. Tak kształtowała się granica Warszawy od lat 70. XVIII wieku aż do 1916 roku, kiedy zdecydowano o włączeniu w granice stolicy terenów dzisiejszego Mokotowa, Czerniakowa, Woli, Koła, Zachodniego Żoliborza, Grochowa oraz dzisiejszej Saskiej Kępy.
Przez ponad 100 lat, wraz z rozwojem przemysłu, bardzo gwałtownie wzrastała liczba ludności (~1796 roku - 65 tys., 1914 rok - ok. 890 tys.), a radykalnemu pogorszeniu uległy warunki mieszkaniowe, higieniczne, socjalne w kamienicach czynszowych, które budowano na wąskich i małych parcelach. Przemysł lokalizowano w sąsiedztwie domów. Niektóre części Muranowa, Mariensztatu, Solca, Szmulowizny nie posiadały kanalizacji mimo robót Lindleya z końca XIX wieku. Komunikacja była bardzo utrudniona z powodu braku tranzytowych arterii NS, umożliwiającej przejazd przez Śródmieście i specyficznej siatki ulic-wynikowej historycznych podziałów pól i jurydyk.
Już w 1916 roku Koło Architektów opracowało plany regulacji miasta i rozwoju nowych szeregu nowych dzielnic mieszkaniowych dookoła dzisiejszego centrum oraz przebicia nowych ulic (po raz pierwszy pojawia się wtedy koncepcja dzisiejszej al. Jana Pawła II).
Architektura i zabytki[]
Synagoga na Tłomackiem
Najbardziej znanymi budynkami międzywojennej Warszawy, które nie dotrwały dnia dzisiejszego były:
- Pałac Saski
- Koszary 30. pułku piechoty Strzelców Kaniowskich
- Dworzec Główny
- Dworzec Wiedeński
- Kamienica Lothego
- Poczta Główna
- Galeria Luksenburga
- Synagoga na Tłomackiem
- Pałac Brühla
- Giełda
- Siedziba Policji Państwowej na Daniłowiczowskiej
Zniszczeniu uległa też większość północnego Śródmieścia, gdzie przed I wojną światową powstawały najdroższe kamienice, z racji na ceny gruntów. Zburzono też szereg wielkich secesyjnych kamienic.
Najbardziej znane dzisiejsze zabytki Warszawy wybudowane w okresie międzywojennym w Warszawie to:
- gmach Muzeum Narodowego proj. Tadeusza Tołwińskiego, Antoniego Dygata i Stefana Bryły.
- gmach Sejmu RP proj. Kazimierza Skórewicza, częściowo przebudowany po II wojnie światowej.
- Budynek Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie proj. Mariana Lalewicza i Wacława Żeńczykowskiego
- Prudential
- Tor wyścigów konnych Służewiec proj. Zygmunta Plater-Zyberka, Juliusza Żórawskiego, Janusza Alchimowiczna i innych. Przed wojną był to największy i najnowocześniejszy tor wyścigów konnych w Europie.
- Willa Pniewskiego
- Żydowski Instytut Historyczny
- Kamienica Jana Wedla projektu Juliusza Żórawskiego
- Dom 3-rodzinny proj. Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy
- przedwojenna siedziba P.K.O., dziś Poczta Główna proj. Józefa Handzielewicza
- Budynek Banku Gospodarstwa Krajowego proj. Rudolfa Świerczyńskiego
- Dom bez Kantów, d. Dom Funduszu Kwaterunku Wojskowego proj. Czesława Przybylskiego i Stefana Bryły
- Sądy Grodzkie proj. Bohdana Pniewskiego
Zniszczenia II Wojny Światowej ocalało też szereg rządowych gmachów i budynków, powstałych dzięki mecenatowi sanacyjnych władz II RP w latach 30. reprezentujących styl monumentalnej architektury użyteczności publicznej. Są to m.in. gmachy ministerialne w al. Szucha, budynki ministerstw i wywiadu wzdłuż ul. Chałubińskiego, Sądy Grodzkie na Lesznie, Kolonia Akademicka na pl. Narutowicza.
Ważnym zabytkiem urbanistycznym przedwojennej stolicy są założenia urbanistyczne nowych dzielnic tzw. funkcjonalnej Warszawy. Żoliborz, Saska Kępa, Ochota, Mokotów, osiedla robotnicze TOR-u i WSM na Żoliborzu, Kole, Grochowie projektowane były w myśl awangardowych teorii planowania miejskiego, które miały odciążyć przeludnioną Warszawę. Nowe dzielnice miały szerokie arterie komunikacyjne, dużo uporządkowanej zieleni, obrzeżne bloki zabudowy mieszkaniowej i kolonie domów jedno- i kilkurodzinnych, co przeciwstawiało się przeludnionemu, ciemnemu, niehigienicznemu centrum.
Parki i lasy miejskie[]
Ogród Saski - na pierwszym planie Pałac Saski
Wyróżniono parki państwowe powyżej 10 ha:
- Las Bielański (139 ha)
- Park na Olszynce Grochowskiej (85 ha)
- Park Łazienkowski (73 ha)
- Park Skaryszewski (56,5 ha)
- Lasek na Kole (33 ha)
- Ogród Zoologiczny (32 ha)
- Lasek na Polach Bielańskich (27 ha)
- Park Traugutta (20 ha)
- Park Sobieskiego (18 ha)
- Park Sielecki (18ha)
- Ogród Saski (15 ha)
Komunikacja miejska[]
Przedwojenny tramwaj
W okresie od 1918 r. do 1 września 1939 r. w stolicy kursowało w sumie 67 linie tramwajowe, w tym 13 nocnych. Linie tramwajowe oznaczone były numerami: od 1 do 29 (nocne: od 10 do 90), niektóre numery dodatkowo były kreślone. Po stołecznych torach kursowały też tzw. linie podmiejskie oznaczone literami: A, B, H, K, M, R, S, T, W, WK i Z, istniały również linie obwodowe: O i P, a także linie cmentarne. Najczęściej tramwaje (dzienne) kursowały między godziną 5.30 a 23.30. W latach 1920-1925 kursowało również 7 autobusów miejskich o oznaczeniach: 1, 2, 2a, 3, 3a, 4 i 5. 20 grudnia 1925 r. linie autobusowe zostały całkowicie zlikwidowane i zastąpione liniami tramwajowymi. W 1928 r. reaktywowano państwowe autobusy, także że w sierpniu 1939 r. pasażerowie mieli do wyboru 26 linii oznaczonych literami od A do Z lub nazwami krańców. W mieście w latach 1931-1934 kursowały również autobusy prywatnej Społecznej Komunikacji Autobusowej. Istniał również cały szereg połączeń autobusowych głównie dowozowych do linii kolejowych oferowany przez PKP. Stolice z okolicznymi miejscowościami łączyły również wąskotorowe kolejki, tzw. "ciuchcie".
Prezydenci Warszawy[]
- Piotr Drzewiecki (7 października 1917 – 28 listopada 1921)
- Stanisław Nowodworski (28 listopada 1921 – 7 grudnia 1922)
- Władysław Jabłoński (7 grudnia 1922 – 22 czerwca 1927)
- Zygmunt Słomiński (7 lipca 1927 – 2 marca 1934)
- Marian Kościałkowski-Zyndram (2 marca 1934 – 28 czerwca 1934)
- Stefan Starzyński (2 sierpnia 1934 – 27 października 1939
W obliczu wojny[]
Poczucie zagrożenia wojną zaczęło wyraźnie narastać w Warszawie od marca 1939 roku, kiedy Hitler wkroczył do Czechosłowacji. Po jakimś czasie pojawiło się nieuzasadnione podwyższanie cen żywności. W końcu sierpnia rozpoczęło się także kopanie rowów przeciwlotniczych. Kopali wszyscy i wszędzie, żartując i z niedowierzaniem. Od 26 sierpnia wszyscy Polacy zgłaszali się się do wyznaczonych punktów i pracowali z determinacją nie tylko w ciągu dnia, ale i podczas nocy, w dni powszechne i w niedziele. W obliczu zagrożenia w społeczeństwie obudził się głęboki patriotyzm. Nie tylko solidarne kopanie rowów, ale i rozpisana wcześniej pożyczka lotnicza skupiła przedstawicieli wszystkich stronnictw niezależnie od pochodzenia i wyznania. Wybuch wojny przyjęto z niedowierzaniem, Warszawa toczyła normalne życie. W prasie nadal ukazywały się zapowiedzi premier filmowych i teatralnych, ogłoszenia i kursy gotowania, reklamy firm i sklepów. Zarząd Telefonów wydał oświadczenie z prośbą o niewykorzystywanie ich w rozmowach strikte prywatnych. Owa "normalność" jest pozorna, odwoływane są kolejno uroczystości min: międzynarodowe zawody o Puchar Gordon-Benetta, czy mecz bokserski Polska-Irlandia. O prasę jest coraz trudniej, upowszechnia się hasło: "Przeczytałeś gazetę - oddaj ją żołnierzowi". Polska ogłosiła mobilizację powszechną 30 sierpnia, ale pod naciskiem sojuszników odwołała ją i ogłosiła ponownie 31 sierpnia. Spowodowało to trudny do opanowania chaos: 1 września odziały osiągnęły zaledwie 70 procent gotowości bojowej, gdyż wiele oddziałów nie dotarło w ogóle do miejsca zgrupowań.
Niezrealizowane plany na przyszłość[]
Schemat rozwoju Warszawy Funkcjonalnej z lat 30. XX wieku
Studium środkowej części arterii NS przez Mirów i Muranów
Warszawa wkroczyła w okres prosperity w drugiej połowie lat 30. Pod zarządem Stefana Starzyńskiego miejscy planiści realizowali plany Warszawy Funkcjonalnej - całościowego programu i planu urbanistycznego rozwoju miasta tak, aby dorównywało innym europejskim metropoliom. Najważniejszym elementem był Ogólny Plan Zabudowania Miasta Warszawy skala 1:10 000, zatwierdzony w 1931 roku. Był on punktem wyjścia dla planowania inwestycji przez następnych 8 lat. W 1938 roku Zarząd Miasta zatwierdził plan zagospodarowania w skali 1:10 000, który był doprecyzowaniem wcześniejszego. Sejm II RP nie zdążył przegłosować ustawy o planie przed wybuchem wojny. Głównymi założeniami planów było stworzenie monumentalnej reprezentacyjnej dzielnicy rządowej im. Józefa Piłsudskiego na terenie Pola Mokotowskiego, budowa Świątyni Opatrzności w miejscu dzisiejszego Szpitala AM na Banacha, na zakończeniu wielkiej osi kompozycyjnej z placu na Rozdrożu, budowa nowego lotniska na terenie Gocławia (konkurs rozstrzygnięto w 1938 roku). Nie zrealizowano przebicia przedłużenia alei Niepodległości przez Śródmieście i Muranów do Żoliborza - nowej trasy N-S, która miała udrożnić komunikację w tym kierunku, między nowymi dzielnicami. Nie zdążono też wytyczyć do końca wielu nowych założeń urbanistycznych na Siekierkach, Bielanach, Powązkach, Sadach Żoliborskich i Pradze Południe.
Planowano budowę czterech nowych mostów przez Wisłę - na przedłużeniu Krasińskiego (patrz Most Krasińskiego), Karowej, na Solcu (tam gdzie dzisiejsza Trasa Łazienkowska) i na Siekierkach (patrz Most Siekierkowski) - jako przedłużenie południowej obwodnicy miasta. W 1940 miała odbyć się w Warszawie Wystawa Światowa. Na potrzeby tego wydarzenia powstały plany budowy dużej dzielnicy wystawowej na terenie dzisiejszego Stadionu X-lecia. Nie ukończono budowy Portu Praskiego, ani nie rozpoczęto budowy szeregu stopni wodnych na północ od miasta, mających spiętrzyć Wisłę dla poprawienia jej spławności. Port Praski miał funkcjonować jako port głębokowodny.
Nie zrealizowano lub nie ukończono też szeregu mniejszych inwestycji, np. siedziby Polskiego Radia przy placu Unii Lubelskiej (proj. Bohdan Pniewski), bulwarów spacerowych wzdłuż lewego brzegu Wisły, szeregu osiedli spółdzielczych na Rakowcu, Kole i Żoliborzu. Paradoksalna sytuacja nastąpiła w przypadku Dworca Głównego, częściowo ukończonego w 1939 roku. Budynek w stanie surowym, zamkniętym w dużym stopniu, ucierpiał w wyniku pożaru 6 czerwca 1939 roku. W 1940 roku Niemcy doprowadzili do naprawy i częściowego ukończenia budowy, dworzec funkcjonował do Powstania Warszawskiego.
Warszawa miała w planach także organizację igrzysk olimpijskich w 1948 bądź w 1952 roku - w tym celu planowano budowę Stadionu Olimpijskiego na Siekierkach.
