Jan Zachwatowicz

Mury obronne (kamień pamiątkowy) — Kamień pamiątkowy przy Bramie Rzeźniczej

Jan Zachwatowicz (ur. 4 marca 1900 w Gatczynie; zm. 18 sierpnia 1983 w Warszawie) – architekt, konserwator zabytków, profesor Politechniki Warszawskiej.

Jan Zachwatowicz przyszedł na świat w Gatczynie w pobliżu Petersburga jak syn Wincentego Zachwatowicza i Jadwigi Małgorzaty Eggert. W Petersburgu ukończył Instytut Inżynierów Cywilnych, a w 1924 roku dzięki sfałszowanej metryczce z wpisaną Warszawą jako miejsce urodzenia opuścił Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Przyjechał do Warszawy, następnie nostryfikował dyplom architekta na Politechnice Warszawskiej, gdzie został asystentem przy Katedrze Rysunku Odręcznego profesora Zygmunta Kamińskiego. W 1929 roku wziął ślub ze studentką Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Marią Chodźkówną, córką polityka i lekarza Witolda Chodźki.

W 1930 roku został asystentem, a następnie adiunktem w założonym przez Oskara Sosnowskiego Zakładzie Architektury Polskiej, gdzie poprzez badania naukowe zgłębiał wiedzę na temat zabytków w Polsce. W badania włączał także studentów, którzy w trakcie wakacji dokonywali prac inwentaryzacyjnych – jedne z najbardziej znanych miały miejsce na Rynku Starego Miasta. Na Starym Mieście prowadził badania, które doprowadziły do odkrycia i wyeksponowania fragmentów murów miejskich, brał też udział adaptacji kamienic na Rynku Starego Miasta pod Muzeum Historyczne. Proponował również rozluźnienie zabudowy wzdłuż Rybaków i nad samą Wisłą oraz wyrównanie gabarytu zabudowy ul. Nowy Świat.

We wrześniu 1939 roku odznaczony został Krzyżem Walecznych, po śmierci Sosnowskiego w październiku 1939 roku przejął jego rolę i przez cały okres okupacji niemieckiej kierował zakładem, chroniąc jego dorobek oraz działając na rzecz ochrony polskich zabytków. Działał również w Delegaturze Rządu na Kraj, gdzie kierował pracami przygotowującymi służby konserwatorskie do pracy po wojnie, a także w legalnej Komisji Rzeczoznawców Urbanistycznych, która jednak w ramach działań konspiracyjnych przygotowywała między innymi nowe plany urbanistyczne dla centrum Warszawy. Potem pracował także w Pracowni Urbanistycznej przy Instytucie Badań Urbanistycznych. Podczas powstania warszawskiego prowadził akcję zabezpieczenia i ratowania dzieł sztuki oraz zbiorów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej – ukryte one były m.in. w gmachu wydziału przy ul. Koszykowej czy w kamienicy przy ul. Wilczej 9.

W lutym 1945 roku został naczelnikiem wydziału architektury zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy, w marcu został Generalnym Konserwatorem Zabytków (pełnił tę funkcję do 1957 roku), zaś w 1946 roku objął kierownictwo Katedry i Zakładu Architektury Politechniki Warszawskiej. Był przedstawicielem nurtu dążącego do odbudowania miasta zniszczonego w bezprecedensowy i przemyślany sposób, przygotował koncepcję odbudowy Starego Miasta, a następnie kierował pracami rekonstrukcyjnymi. Samemu również włączał się w prace projektowe – jego dziełem była m.in. odbudowa archikatedry św. Jana Chrzciciela, to on zadecydował o nadanie jej charakteru gotyku mazowieckiego i zapożyczeniu pewnych elementów z wrocławskiego kościoła św. Doroty. Poza tym kierował także odbudową pałacu w Natolinie i pałacu Potockich czy renowacją kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP na pl. Narutowicza, a także przyczynił się do zachowania pałacu Przebendowskich w al. Solidarności.

W 1954 roku opracował projekt znaku obiektu zabytkowego, który został zatwierdzony podczas kongresu w Hadze. W 1964 roku ze strony polskiej podpisał Kartę Wenecką. W 1971 roku otrzymał Nagrodę Honorową SARP, w tym samym roku został przewodniczącym Komisji Architektoniczno-Konserwatorskiej, Komitetu Obywatelskiego Odbudowy Zamku Królewskiego. Poza Krzyżem Walecznych, odznaczony został również Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz Orderem Sztandaru Pracy I Klasy.

Był członkiem m.in. Polskiej Akademii Nauk, Stowarzyszenia Architektów Polskich, Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Towarzystwa Urbanistów Polskich, Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Królewskiego Instytutu Architektów Brytyjskich i Francuskiej Akademii Architektury, a także członkiem honorowym Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS. Napisał wiele publikacji naukowych i popularnonaukowych na temat zabytków i ich ochrony, np. w latach 60. XX wieku wraz z Aleksandrą Świechowską wydał monumentalne dzieło dotyczące katedry gnieźnieńskiej.

Był żonaty z Marią z Chodźków, miał dwie córki, Krystynę i Katarzynę. Mieszkał w kamienicy przy ul. Lwowskiej 7. Jego osobę upamiętniono tablicami pamiątkowymi na fasadzie bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela, na kamienicy przy pl. Zamkowym 1/13 oraz w bramie Zamku Królewskiego. Jego imię nosi także jedna ze ścieżek między murami obronnymi, a w rejonie Bramy Rzeźniczej ustawiony jest upamiętniający go kamień.