Pałac na Wodzie

nr w rej.

2/2

Pałac na Wodzie (albo Pałac na Wyspie, Pałac Łazienkowski, dawniej Łazienka Lubomirskiego) – klasycystyczny pałac położony w Łazienkach Królewskich, na sztucznej wyspie na Stawie Łazienkowskim, połączonej ze stałym lądem dwoma mostkami zwieńczonymi klasycystycznymi kolumnami.

Historia[]

Pałac na Wodzie Canaletto — Pałac na Wodzie ok. 1775 roku (przed przebudową)

Łazienki ok — Pałac na Wodzie ok. 1900 roku

Początki pałacu sięgają końca XVII wieku, kiedy to na sztucznej wyspie pośrodku stawu i na osi kanału Stanisław Herakliusz Lubomirski założył Łaźnię, wybudowaną w stylu barokowym według projektu Tylmana z Gameren. Budynek powstał w latach 1683-1690, potocznie nazwano go Łazienką Lubomirskiego. Był to parterowy budynek na planie centralnym z piętrową fasadą, nakryty dachem namiotowym zwieńczonym ośmioboczną latarnią z kopułką, zakrywającym środkowe pomieszczenie – Grotę. Do znajdującego się w tym pomieszczeniu basenu z fontanną wodę doprowadzano drewnianymi rurami z wodozbioru na skarpie wiślanej.

W 1764 roku właścicielem dóbr Ujazdowa oraz terenów Łaźni Lubomirskiego został król Stanisław August Poniatowski, który początkowo urządził w 1767 roku w pobliżu pałacu ogród francuski, natomiast w 1775 roku przystąpił do przebudowy pałacu, który stał się letnią rezydencją królewską. Przebudowa odbywała się w trzech etapach, w latach 1775-1776, 1784-1788 oraz 1792-1793, według projektu Dominika Merliniego oraz Jana Chrystiana Kamsetzera. Autorami dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej byli m.in. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch. Latem w pałacu na Wodzie organizowano obiady czwartkowe.

Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego pałac był własnością kolejno księcia Józefa Poniatowskiego i księżnej Marii Poniatowskiej, natomiast w 1817 roku został sprzedany rządowi carskiemu. W 1846 roku zachodnie skrzydło pałacu przerobiono na cerkiew. W dwudziestoleciu międzywojennym pałac, wraz z parkiem, był własnością Państwowych Zbiorów Sztuki, w latach 1921-1922 dokonano restauracji pałacu z usunięciem przeróbek z XIX wieku.

Pałac na Wodzie (remont) — Pałac na Wodzie w trakcie renowacji
(2014 – por. 2013)

Jesienią 1944 roku sprzęty znajdujące się w pałacu zostały wywiezione przez stacjonujących w nim hitlerowców do III Rzeszy, a pałac spalono. Niemcy planowali go także wysadzić, w tym celu w murach wywiercili około tysiąca otworów na materiały wybuchowe, szczęśliwie ich pomysł nie został zrealizowany. Odbudowę pałacu rozpoczęto w 1945 roku, w latach 1946-1947 rozebrano przerobioną na cerkiew oficynę i odbudowano w pierwotnej formie. Dnia 16 maja 1960 roku pałac udostępniono dla zwiedzających, a rekonstrukcję wnętrz zakończono w 1965 roku, całość prac prowadzono pod kierownictwem architekta Jana Dąbrowskiego. Pałac został włączony w charakterze oddziału do Muzeum Narodowego, a od 1995 roku jest samodzielną instytucją.

W 2012 roku rozpoczęły się przygotowania do renowacji pałacu, na którą udało się uzyskać 24 mln złotych dotacji. Prace rozpoczęto pod koniec roku, do połowy 2013 roku wykonano część prac remontowo-konserwatorskich w pałacu oraz dokonano osuszenia części tarasu, na której stoi pałac, by zaizolowań i wzmocnić ściany. W ramach prac do 2015 roku wzmocniona została konstrukcja wspartych na drewnianych palach tarasów i mostków, wymieniony został dach, instalacja elektryczna oraz system centralnego ogrzewania, odrestaurowane zostały elewacje wraz z rzeźbami oraz cztery sale wewnątrz pałacu – Balowa, Salomona, Pokój Kąpielowy i Rotunda.

Wystrój[]

Głównymi elementami wystroju pałacu są dwie elewacje: północna oraz południowa. Elewacja południowa posiada wgłębna galerię kolumnową, której ściana jest jednocześnie fasadą dawnej Łazienki Lubomirskiego, jest kameralna i obliczona na grę światła i cienia. Jej przeciwieństwem jest fasada północna ze środkowym, czterokolumnowym portykiem, obliczonym na monumentalność. Elewacje pałacu są wykonane w stylu wczesnoklasycystycznym, choć niektóre elementy (np. balkony) są barokowe.

Elewację północną zdobi kilka rzeźb: umieszczony ponad portykiem tympanon wieńczą rzeźby przedstawiające Marsa i Minerwę, dzieło powstałe pod kierownictwem Andrzeja Le Bruna około 1790 roku. Na tarasie znajdują się zaś dwa piaskowcowe lwy z wodotryskami, dzieło Leonardo Galliego i Franciszka Pincka, oraz dwie figury gladiatorów dłuta Andrzeja Le Bruna, będące kopią antycznych rzeźb, tzw. Gladiatorów Borghese.

Bardziej ozdobiona jest elewacja południowa: na attyce portyku umieszczone są cztery piaskowcowe rzeźby będące personifikacjami pór roku, dzieło Andrzeja Le Bruna z 1784 roku, zaś powyżej, na attyce wieńczącej belwederek, znajdują się cztery piaskowcowe rzeźby przedstawiające cztery żywioły, również będące dziełem Andrzeja Le Bruna. Jedna z nich, "Ogień", została zniszczona niemieckim pociskiem w 1944 roku, ale odtworzono ją w 1947 roku. Natomiast na attyce wieńczącej naroża skrzydeł bocznych umieszczone są rzeźby-personifikacje czterech kontynentów.

Kolejne rzeźby znajdują się na tarasie południowym przed wejściem do pałacu. Pośrodku znajduje się wykonany w 1786 roku z marmuru kararyjskiego zegar słoneczny z wypisanym na blacie monogramem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po bokach znajdują się dwie wykonane z piaskowca grupy rzeźbiarskie: Nimfa chwytająca winne grono z ręki Satyra oraz Hermafrodyta odtrącający nimfę wodną, wykonane w XVIII wieku. Natomiast w narożach tarasu znajdują się rzeźby Wisła i Bug, dzieło Ludwika Kufmanna z 1820 roku – tym rzeźbom towarzyszą dwie marmurowe wazy.