Insurekcja kościuszkowska – insurekcja warszawska, rysunek Jana Piotra Norblina
Insurekcja kościuszkowska (albo powstanie kościuszkowskie) – powstanie narodowe przeciwko Rosji oraz Prusom, trwające od 24 marca do 15 listopada 1794 roku.
Geneza[]
Po przegranej wojnie w obronie konstytucji w 1792 roku oraz drugim rozbiorze w 1793 roku Rzeczpospolita zajmowała obszar 215 tysięcy km2 i liczyła 3,7 miliona mieszkańców, a jej siły zbrojne miały zostać ograniczone do 15 tysięcy żołnierzy. Władzę przejęli targowiczanie, nastąpiły rosyjskie represje oraz upadek gospodarki. W Warszawie pojawił się rosyjski ambasador Osip Igelström, który rozbudował policję oraz rzeszę agentów śledzących niemal wszystkie środowiska.
Sympatycy dawnego stronnictwa patriotycznego osiedli w Saksonii, głównie w Lipsku, gdzie założono tzw. Komitet Emigracyjny. W 1793 roku wysłał on do Paryża na tajną misję Tadeusza Kościuszkę, który miał przekonać rząd francuski do wspomożenia rewolucji w Polsce, jednak nie złożono żadnych zobowiązań w tym kierunku. W związku z tym Kościuszko spotkał się w podkrakowskim Podgórzu z przedstawicielami sprzysiężenia krajowego, gdzie omówił plany przebiegu powstania.
Spisek zawiązał się na początku 1794 roku na emigracji, przede wszystkim w Saksonii, gdzie Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Tadeusz Kościuszko zawiązali sprzysiężenie. W kraju przystąpili do niego dawni członkowie Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej z czasów Sejmu Czteroletniego – byli wśród nich Ignacy Działyński, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, Feliks Łubieński, Jakub Jasiński oraz Józef Zajączek.
Dnia 21 lutego 1794 roku Rada Nieustająca, na polecenie posła rosyjskiego Osipa Igelströma, uchwaliła redukcję wojska Rzeczypospolitej o połowę oraz przymusowy werbunek zredukowanych do wojska rosyjskiego i pruskiego – była to prowokacja, która ostatecznie doprowadziła do wybuchu powstania. Spisek został wykryty.
Przebieg[]
Obóz Kościuszki pod Bosutowem
Kościuszko pod Racławicami
Generał Antoni Madaliński
Generał Aleksandr Suworow
Niekiedy za pierwsze wydarzenie insurekcji kościuszkowskiej uznaje się odmowę poddania się redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej generała Antoniego Madalińskiego, który wyruszył z Ostrołęki do Krakowa – miało to miejsce 12 marca 1794 roku. Za oficjalną datę uznaje się jednak 24 marca – tego dnia na krakowskim rynku odczytano akt powstania, a Tadeusz Kościuszko złożył uroczystą przysięgę.
Tego samego dnia oddział Kościuszki wymaszerował w kierunku Kielc, a 4 kwietnia pod Racławicami starł się z wojskami rosyjskimi. Zwycięstwo polskich wojsk znacznie podniosło morale oraz wiarę w zwycięstwo, dzięki czemu walki zaczęły wybuchać w innych częściach kraju – w tym 16 kwietnia na Litwie. W stolicy przygotowaniami kierował Tomasz Maruszewski, a walki, zwane też insurekcja warszawską, miały miejsce 17 i 18 kwietnia – doprowadziły do wyparcia Rosjan z miasta. Na czele ludu stanęli Jan Kiliński i Józef Sierakowski, a władzę nad miastem objął Ignacy Wyssogota Zakrzewski.
W międzyczasie Kościuszko założył obóz pod Bosutowem w województwie ruskim, gdzie 18 kwietnia wydał Odezwę za włościanami o ulgę w pańszczyźnie i ludzkie z tymiż obchodzenie się. Walki na Litwie wybuchły 23 kwietnia, a dowodził nimi generał Jakub Jasiński, natomiast 7 maja Tadeusz Kościuszko wydał tzw. uniwersał połaniecki, regulujący powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych. Stanowił uwieńczenie wielu rozporządzeń i proklamacji wydanych przez Kościuszkę w sprawie chłopskiej od chwili rozpoczęcia powstania.
Początkowo Kościuszko liczył jedynie na wojnę z Rosją, jednak 16 maja król pruski Fryderyk Wilhelm II ogłosił przystąpienie do walki z powstaniem, a jego wojska przekroczyły granicę. Do boju doszło 6 czerwca pod Szczekocinami, gdzie polskie wojsko musiało wycofać się, a 8 czerwca polski korpus generała Zajączka został zwyciężony pod Chełmem. Wojska pruskie i austriackie zaczęły zajmować kolejne miasta na południu (w tym Kraków), jednak mimo to kolejne województwa zaczęły przyłączać się do walki. W międzyczasie, 28 czerwca, w Warszawie podburzony tłum wdarł się do więzień i powiesił część targowiczan, w tym biskupa wileńskiego Ignacego Jakuba Massalskiego, instygatora koronnego Mateusza Roguskiego oraz szpiega Marcelego Piętkę. Na wieść o tych wydarzeniach samobójstwo popełnił prymas Michał Poniatowski.
Wojska pruskie oraz rosyjskie skierował się w stronę Warszawy, gdzie trwała budowa specjalnych wałów obronnych, częściowo w oparciu o Okopy Lubomirskiego. Ruchy wojsk obserwowano z kopuły kościoła św. Trójcy. Oblężenie zaczęło się 13 lipca, 27 lipca Prusacy zajęli bronioną przez Zajączka Wolę, a 25 sierpnia bronione przez Poniatowskiego Góry Szwedzkie i Wawrzyszew. Wobec sukcesów 28 sierpnia wojsko pruskie przeprowadziło szturm w kierunku Powązek, jednak fortyfikacje bronione przez wojska Jana Henryka Dąbrowskiego oraz Tadeusza Kościuszkę nie zostały zdobyte. Wobec wybuchu powstania w Wielkopolsce wojsko pruskie odstąpiło od oblężenia 6 września, podobnie uczyniło wojsko rosyjskie, które wycofało się za Pilicę.
W międzyczasie upadło Wilno, a we wrześniu wojska dowodzone przez generała Aleksandra Suworowa, zwyciężając w kolejnych bitwach (pod Krupczycami i pod Terespolem), otwierały sobie drogę na zachód. Do walnej bitwy doszło 10 października pod Maciejowicami, gdzie wojska powstańcze przegrały, a Tadeusz Kościuszko dostał się do niewoli. Po tym wydarzeniu Naczelnikiem Powstania mianowany został Tomasz Wawrzecki, jednak niewiele zdążył już działać, gdyż przegrana złamała ducha powstańców. Dnia 2 listopada oddziały rosyjskie stanęły na przedpolu Pragi, a 4 listopada dokonały szturmu, przebijając się przez fortyfikacje dokonały rzezi na mieszkańcach. Poległych w walkach chowano w masowych grobach, a także na Cmentarzu Świętokrzyskim.
Wojska broniące Warszawy skapitulowały 5 listopada, 8 listopada miasto opuścił naczelnik Tomasz Wawrzecki, a 9 listopada zajęli je Rosjanie. Ostatecznie walki w powstaniu kościuszkowskim zakończyły się 16 listopada 1794 roku, kiedy pod Radoszycami rozbite zostały oddziały powstańcze dowodzone przez Wawrzeckiego.
Skutki[]
Powstanie zakończyło się całkowitą klęską, której najważniejszym skutkiem był III Rozbiór Polski, dokonany ostatecznie 24 października 1795 roku. Król Stanisław August Poniatowski opuścił Warszawę i wyjechał do Grodna, gdzie abdykował. Wywieziono zbiory Biblioteki Załuskich, a Warszawa znalazła się na terenie państwa pruskiego. Zniszczonych było wiele budynków i miejscowości, takich jak Bródno, Kamion, Powązki, Targówek, Ursynów, Wawrzyszew czy Wola.
W 1797 roku mocarstwa rozbiorowe zawarły porozumienie, którego tajny artykuł głosił, że władcy Rosji, Prus i Austrii nigdy nie będą używać określenia: "Królestwo Polskie".
Zobacz też[]
- Warszawa w XVIII wieku
- Insurekcja warszawska
- Oblężenie Warszawy 1794 roku
- Rzeź Pragi
- Tadeusz Kościuszko
- Tomasz Wawrzecki
- Antoni Madaliński
- Józef Zajączek
- Jakub Jasiński
- Jan Kiliński
- Józef Sierakowski
- Józef Chłopicki
- Franciszek Zabłocki