Sobór św. Aleksandra Newskiego
Sobór św. Aleksandra Newskiego – nieistniejący prawosławny sobór katedralny, który znajdował się pośrodku pl. Saskiego (ob. pl. Piłsudskiego).
Historia[]
Pomysł wybudowania wielkiego soboru w centrum miasta pojawił się pod koniec XIX wieku w głowie warszawskiego generała-gubernatora Josifa Hurko, który chciał umieścić w Warszawie symbol rosyjskiego panowania. W związku z tym w 1889 roku przedstawił on carowi Aleksandrowi III raport, w którym stwierdził, że 42 tysiące prawosławnych mieszkańców Warszawy pilnie potrzebuje nowego miejsca do modlitwy, ponieważ istniejące wtedy w Warszawie cerkwie były w stanie obsłużyć mniej niż jedną dziesiątą z nich. Tak też powstała koncepcja wzniesienia ogromnego soboru na pl. Saskim, a komitet budowy został powołany 28 sierpnia 1893 roku, przewodniczącym został zaś sam Hurko. Przed rozpoczęciem prac z pl. Saskiego usunięto znajdujący się tutaj pomnik oficerów-lojalistów, który przeniesiono na pl. Zielony (ob. pl. Dąbrowskiego).
Budowa soboru rozpoczęła się oficjalnie 11 września (30 sierpnia s.s.) 1894 roku, w dniu imienin cara Aleksandra III oraz patrona świątyni, zaś jej projekt przygotował rosyjski architekt Leontij N. Benois. Prace budowlane trwały jednak niemiłosiernie długo, niedobór funduszów doprowadził do wprowadzenia specjalnych podatków oraz składek na terenie Królestwa Polskiego, a w trakcie robót dochodziło do licznych przekrętów – cegłę sprzedawano na lewo m.in. warszawskim kamienicznikom. Główna bryła świątyni gotowa była w 1900 roku, ale prace wykończeniowe ciągnęły się aż do 1912 roku, kiedy to 2 czerwca (20 maja s.s.) dokonano uroczystego poświęcenia przez prawosławnego biskupa nadwiślańskiego Mikołaja oraz oddania do użytku soboru. W nawiązaniu do tej uroczystości padły również znamienne słowa: Rosyjski sobór obwieszcza światu i niespokojnym Polakom, że na zachodnich nadwiślańskich kresach, nieodwołalnie utwierdziło się potężne prawosławne mocarstwo. Podobny do wojskowej chorągwi powinien wznosić się (…) wprowadzając spokojną pewność, że tam gdzie wzniesiony jest prawosławny rosyjski sobór, rosyjska władza i naród nie ustąpi ani maleńkiej piędzi ziemi. Rozmyślnie nowa budowla zakłóciła także porządek urbanistyczny pl. Saskiego, obok planowano jeszcze wzniesienie seminarium duchownego oraz domu parafialnego, jednak ich budowa nie doszła ostatecznie do skutku.
| |
| Poświęcenie soboru |
Sobór św. Aleksandra Newskiego był orientowaną budowlą imponujących rozmiarów, został wzniesiony pośrodku pl. Saskiego na planie kwadratu, a całość zwieńczyło pięć cebulastych kopuł – jedna potężna, usytuowana centralnie, oraz cztery mniejsze rozmieszczone wokół niej – wykonano je ze złoconej blachy miedzianej. Wejście do cerkwi wiodło przez trzy portale ozdobione kolumnami z czerwonego fińskiego granitu. Wnętrza zostały rozplanowane na wzór bazyliki św. Marka w Wenecji przez Nikołaja Pokrowskiego, ozdobiono je mozaikami i malowidłami znanych rosyjskich artystów – mozaiki w apsydzie wykonał Wiktor W. Wasniecow, ikonostasy Leontij N. Beonis, malowidła w ołtarzach bocznych Wasilij M. Biełajew, zaś podniebienie kopuły wypełniało przedstawienie Chrystusa Pantokratora otoczonego przez cherubinów, które zostało wykonane przez Nikołaja N. Charłamowa. Wybudowana obok siedemdziesięciometrowa dzwonnica była wówczas jedną z najwyższych, obok wieży kościoła św. Augustyna, budowli w Warszawie. Z Moskwy sprowadzono czternaście specjalnie odlanych dzwonów, a największy z nich ważył ponad 26 ton. Łączny koszt budowy sobory wyniósł 3 087 000 rubli.
Sobór św. Aleksandra Newskiego
Widok z lotu ptaka na pl. Saski i sobór św. Aleksandra Newskiego
Już w 1915 roku Rosjanie opuścili Warszawę, do miasta wkroczyły okupacyjne wojska niemieckie, które przekształciły sobór w ewangelicki kościół garnizonowy św. Henryka – wówczas wewnątrz budowli umieszczono krzesła i organy, nieuznawane w świątyniach prawosławnych. Skonfiskowano dzwony oraz zerwano blachę kryjącą cerkiewne kopuły, a zamiast niej pojawiła się blacha cynkowa – w związku z tym pojawiło się powiedzenie osiwiał jak sobór na placu Saskim, a fatalne wykonanie oraz jakość nowego pokrycia doprowadziło też do częstego zalewania wnętrza soboru. Zaraz po odzyskaniu niepodległości zaczęły też pojawiać się pomysły, co zrobić z kłopotliwą pozostałością z czasów zaborów – proponowano m.in. przebudowę kościoła na styl bardziej europejski (projekt przygotował m.in. Stefan Szyller) czy jego zachowanie ze względu na wysoką wartość artystyczną (za czym optował m.in. Mikołaj Tołwiński), z jednoczesnym przekształceniem na muzeum martyrologii narodu polskiego (orędownikiem tego pomysłu był Stefan Żeromski). Oficjalnie obiekt uznano jednak za mało wartościowy, wobec czego ostatecznie zapadła jednak decyzja o rozbiórce soboru.
Prace rozbiórkowe rozpoczęły się w 1922 roku i zakończyły się w 1926 roku, najpierw rozebrana została dzwonnica, a następnie sam sobór. Prace rozbiórkowe szły jednak powoli, gdyż świątynia wykonana została bardzo solidnie, konieczne było wykonanie 15 tysięcy kontrolowanych wybuchów, zaś w międzyczasie delikatnie demontowano najwartościowsze dekoracje i mozaiki, które trafiły m.in. do cerkwi św. Marii Magdaleny czy do kościoła Najświętszego Zbawiciela. Uzyskany materiał oraz gruz posłużył za to przy wielu innych inwestycjach – wykorzystano go m.in. do zasypania glinianek na Saskiej Kępie, budowy Kolonii Łaskiego w rejonie ul. Obrońców czy bulwaru w rejonie ul. Tamka. Kamienne bloki posłużyły jako postumenty dla pomników Syreny oraz Kilińskiego, granitowe bloki wykorzystano jako schody kościoła w Podkowie Leśnej oraz okładzinę gmach Państwowego Banku Rolnego przy ul. Nowogrodzkiej, zaś kolumny z granitu finlandzkiego użyto przy budowie gmachu Państwowego Instytutu Geologicznego na ul. Rakowieckiej. Wiele elementów wyposażenia trafiło również do kościoła św. Piotra i Pawła w Pyrach.
Ciekawostki[]
- Ciekawostką jest fakt, że najpewniej do dzisiaj pod posadzką placu znajdują się relikty dawnego tunelu, który łączył sobór św. Aleksandra Newskiego z wybudowaną po południowej stronie ul. Królewskiej kotłownią – w ten sposób produkowane było i dostarczane ciepło do ogrzania wnętrz świątyni. Ponadto w 2013 roku, podczas prac remontowanych na pl. Piłsudskiego, odsłonięto fundamenty dawniej świątyni, zostaną one jednak docelowo ponownie przykryte.