Zamek Ujazdowski
|
| nr w rej. |
| 168/1 |
Zamek Ujazdowski
.JPG){kind=link}
Tablica informacyjna
.JPG){kind=link}
Tablica pamiątkowa
Zamek Ujazdowski – zabytkowy zamek, położony w Ujazdowie w dzielnicy Śródmieście, przy ul. Jazdów 2, na wprost al. Szpitala Ujazdowskiego. Obecnie mieści Centrum Sztuki Współczesnej, Kino Lab oraz Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie.
Historia[]
Pierwotnie w tym rejonie znajdował się gród Jazdów, a pierwszy dwór ujęty kamiennymi wieżami powstał w XVI wieku – od 1516 roku mieszkała tutaj księżna Anna wraz ze swoimi synami, Januszem i Stanisławem. Potem od 1546 roku właścicielką była Bona Sforza, która założyła wokół dworu ogród. W latach 70. XVI wieku dwór przeszedł w ręce Anny Jagiellonki, która nakazała wybudowanie nowego, piętrowego dworu – znajdował się on mniej więcej na północ od współczesnego Zamku Ujazdowskiego. Na jego terenie 12 stycznia 1578 roku odbyła się prapremiera Odprawy Posłów Greckich Jana Kochanowskiego, a głównym widzem był król Stefan Batory.
W latach 1619-1624 z polecenia króla Zygmunta III Wazy wzniesiono murowany zamek, zaprojektowany najpewniej przez nadwornego architekta królewskiego Mateo Castelliego, realizacją zaś zajął się Giovanni Trevano. Powstał wówczas barokowy gmach na planie kwadratu z sześciobocznymi wieżami w narożach, pełniący bardziej funkcje reprezentacyjny niż obronne. Wszelkie prace na jego terenie zakończono już za panowania Władysława IV, w 1637 roku. W założeniu była to jego nieoficjalna rezydencja królewska, tzw. villa suburbia, wyróżniająca się trójarkadową loggią z widokiem na dolinę Wisły. Budynek łączył wówczas w sobie cechy północnoeuropejskie (strome dachy) z wczesnym barokiem rzymskim (symetria). Zamek został odnowiony przez Adama Jarzębskiego.
Podczas potopu szwedzkiego na zamku mieszkał król szwedzki Karol Gustaw, przez pewien czas był też kwaterą króla Jana Kazimierza – w wyniku walk gmach został zniszczony. Dokonano jednak jego odbudowy, działała wówczas w nim mennica, prowadzona przez Tytusa Liwiusza Boratiniego. W 1668 roku właścicielem zamku został Teodor Denhoff, który w 1674 roku przekazał zamek Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu, a ten zlecił Tylmanowi z Gameren przebudowę wnętrz, dokonaną ostatecznie w latach 1674-1690. W 1702 roku spadkobierca Lubomirskiego przekazał zamek w dzierżawę Augustowi II Mocnemu, z którego inicjatywy powstała nowa oficyna pałacowa, a u stóp zamku wybudowano 820-metrowy Kanał Piaseczyński.
W 1764 roku zamek zakupił Stanisław August Poniatowski i dokonał jego przebudowy w latach 1776-1771 według projektu Dominika Merliniego, Efraima Szregera oraz Jakuba Fontany z wnętrzami Jana Bogumiła Plerscha, Franciszka Smuglewicza oraz Augusta Moszyńskiego, organizując o oparciu o niego Drogę Królewską oraz Oś Stanisławowską. Przy dekorowaniu wnętrz współpracował także Bernardo Belotto. Wówczas podwyższono o jedno piętro elewacje wschodnią i zachodnią, a oficyny przebudowano tworząc dziedziniec. Król Stanisław August Poniatowski stracił jednak zainteresowanie obiektem (na rzecz Łazienek Królewskich) i 21 maja 1784 roku przekazał zamek na rzecz Regimentu Gwardii Pieszej Litewskiej. Na jego potrzeby zamek w latach 1784-1789 przebudował Stanisław Zawadzki – wówczas całą bryłę podwyższono do dwóch pięter oraz rozbudowano oficyny, tworząc z nich dwa czworokąty przylegające do zamku, zlikwidowano także hełmy oraz kopułę nad zachodnim skrzydłem. W czasie powstania kościuszkowskiego stacjonował tutaj 20. Regiment Pieszy Koronny.
Podczas pruskiego zaboru zamek ulegał stopniowej dewastacji (był zapewne opuszczony), a w okresie Księstwa Warszawskiego utworzono tutaj lazaret – miał się wkrótce przekształcić w Szpital Centralny Wojska Polskiego, tego projektu jednak nie zdążono zrealizować. Po utworzeniu Królestwa Polskiego przenoszono tutaj lazarety oddziałowe z garnizonu warszawskiego, które stały się podstawą do utworzenia 1 kwietnia 1818 roku Szpitala Głównego Woskowego (zwanego potem "Szpitalem Ujazdowskim"). Początkowo było w nim tysiąc łóżek, a podczas powstania listopadowego 1250 łóżek. Potem obiekt zajęli Rosjanie dokonując dalszych przebudów, między innymi w 1852 roku według projektu Jerzego Karola Völcka. Część oficyn wyburzono około 1870 roku, a ich pozostałą część przekształcono w duży pawilon szpitalny.
Podczas I wojny światowej zamek pełnił całkowicie funkcje szpitalne, w latach 1915-1917 stacjonowali w nim Niemcy, którzy odstąpili go 10 kwietnia 1917 roku Polakom. Szpital działał nadal w okresie międzywojennym, ponadto od 1922 roku mieściła się tutaj Szkoła Podchorążych Sanitarnych, zaś 15 maja 1927 roku odsłonięto tutaj tablicę upamiętniającą lekarzy Wojska Polskiego, poległych w latach 1797-1920. Podczas okupacji niemieckiej działała tutaj Centralna Szkoła Inwalidów oraz Szpital Ujazdowski, a podczas powstania warszawskiego mieścił się tutaj szpital polowy, wyrzucony 6 sierpnia. W wyniku działań wojennych Zamek Ujazdowski został zniszczony.
.JPG){kind=link}
Kamień przed Zamkiem upamiętniający Jazdów oraz Zamek Ujazdowski
Zaraz po wojnie ruiny chciał na swoje potrzeby zaadaptować Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, a w latach 50. XX wieku pojawiła się koncepcja odbudowy zamku na Dom Wojska Polskiego – odpowiedni projekt przygotowali Romuald Gutt i Halina Skibniewska. Mimo tego ruiny w większości rozebrano w 1954 roku, a zachowane fragmenty zakonserwowano w latach 1961-1965. W latach 70. XX wieku, w trakcie odbudowy Zamku Królewskiego, zapadła decyzja o odbudowie Zamku Ujazdowskiego. Odbudowę rozpoczęto w 1973 roku, podczas budowy po sąsiedzku Trasy Łazienkowskiej, a w 1981 roku stał się on siedzibą Centrum Sztuki Współczesnej. Zamek odbudowano z nadaniem mu wyglądu z czasów saskich, na podstawie tzw. "pomiaru saskiego".
Współcześnie do zamku prowadzi wyłożona kamieniem polnym (przeniesionym z ul. Mińskiej) droga, przy której znajduje się kamień upamiętniający gród Jazdów oraz kamienne ławy z „truizmami o przetrwaniu”, zaprojektowane przez amerykańską artystkę Jenny Holzer. Po bokach znajdują się zachowane dawne pawilony szpitalne, a przed samym budynkiem znajduje się dawna cysterna na wodę. Na budynku widnieje również tablica upamiętniająca mieszczące się tu od 1794 roku lazarety wojskowe oraz Szkołę Podchorążych Sanitarnych, która działała tutaj w latach 1922-1939. U podnóża Zamku znajduje się zaś Park Agrykola.
W przyszłości w sąsiedztwie Zamku może powstać Muzeum Historii Polski.